'S e sgìrean a tha an ìre mhath air an còmhdach le craobhan a th' ann an coilltean. Tha buaidh mhòr aca air an àrainneachd agus air ar sunnd. Tha e mar sin cudromach gun coimhead sinn às an dèidh.
San artaigil seo gheibh thu a-mach:
- Dè th' ann an coille
- Mu dhiofar sheòrsaichean choilltean
- Carson a tha coilltean cudromach
- Mar a dhìonas agus a ghleidheas sinn coilltean
Tha an goireas seo freagarrach air topaigean nan ܳٳ-ì ann an Clas 5, Clas 6 agus Clas 7 (An Dàrna Ìre de Churraicealam airson Sàr-mhathas).
Thig còmhla ri Isla agus Connor agus iad a' toirt sùil air coilltean ann am Pàirc Nàiseanta Loch Laomainn is nan Tròisichean.
Coimhead a' bhidio ghoirid seo agus faigh a-mach mu choilltean.
ISLA: An cuala tu riamh mu ionnlaid-coille, Connor?
CONNOR: Ionnlaid ann an coille? Bhiodh e caran fuar…
ISLA: Tha e a' ciallachadh ù a-steach an àile ghlan, a' toirt a-steach èadhar ghlan. Tha e math dhuinn a bhith an lùib nàdar, mar ann an coilltean.
Seall air a' mhap seo dhen choille.
Bha uair ann agus bha Alba air a còmhdach leis an t-seann Choille Chailleannach. A-nis, chan eil ach badan beaga dhen choille sin air fhàgail ann an 35 àitichean. Tha coilltean nas ùe ann cuideachd, mar a th' againn a seo anns na Tròisichean.
Tha e cudromach gun dìon sinn 's gun glèidh sinn na th' againn.
CONNOR: Sin as coireach gum feum sinn pàircean nàiseanta mar an tè seo aig Loch Laomainn agus na Tròisichean.
ISLA: Sin agad e. Bidh craobhan a' glacadh agus a' stòradh carbon. Bidh sin na chuideachadh gu bhith a' beagachadh buaidh atharrachadh na gnàth-shìde. Agus bidh craobhan a' ù uisge agus a' cuideachadh gus nach bi tuileachadh ann.
Ann an Alba tha pàirtean sònraichte de choille againn a tha a' cumail suas ghnèithean tearc a tha ann an cunnart a dhol à bith. Mar an cat fiadhaich, no iolairean - agus seall - an fheòrag ruadh!
CONNOR: Aww.
'S toigh leam mar a tha solas na grèine a' tighinn tro na duilleagan!
ISLA: 'S toigh agus leamsa. 'S e coille sheargach a tha seo agus tha duilleagan leathann, còmhnard air na craobhan. Feumaidh na craobhan solas na grèine airson fàs, bidh na duilleagan mòra a' glacadh an t-solais a dh'fheumas iad.
Bidh iad a' call nan duilleagan sa gheamhradh, agus bidh iad mar sin a' sàbhaladh ùٳ agus uisge. Tha craobhan-siriste, darach, beithe, faidhbhile agus leamhan a seo.
Bhon a bhios na duilleagan a' tuiteam agus a' lobhadh, bidh am mathachadh a th' annta a' dol air ais dhan ù. Bidh na boiteagan san ù a' measgachadh a' mhathachaidh agus a' cruthachadh ù bheairteach, thorrach, dhonn.
Cuideachd, tha na freumhaichean domhainn, agus bidh iad a' briseadh chreagan fon talamh agus a' toirt doimhneachd dhan ù. Tha seo a' ciallachadh gu bheil an ù tiugh a seo agus fàsaidh mòran chraobhan is lusan gu math.
CONNOR: Tha na craobhan agus na lusan math mar bhiadh do lus-itheadairean. Bidh na beathaichean beaga sin nam biadh do dh'fheòil-itheadairean. Tha iad uile nam pàirt de lìon a' bhìdh.
ISLA: Chan ann dìreach do bheathaichean a tha na coilltean seo math, tha coilltean cuideachd math airson coiseachd agus airson a bhith a' rannsachadh a-muigh. Nach bi thu an-còmhnaidh a' faireachdainn math an dèidh cuairt sa choille?
CONNOR: Tha e sgoinneil. Ach 's fìor thoigh leamsa coille-ghiuthais.
An taobh seo!
Tha e a' faireachdainn diofraichte a seo, nach eil? 'S e giuthas Albannach a tha seo.
ISLA: 'S e. Bidh diofar chraobhan a' fàs a rèir na gnàth-shìde ann an àite. Bidh giuthas Albannach agus giuthas geal a' fàs ann an sgìrean fuara aig tuath, agus bidh craobhan le duilleagan leathann a' fàs far a bheil i nas blàithe.
CONNOR: Bhon a tha durcain orra, canar craobhan durcanach riutha. Glè thric, bidh cruth durcanach air na craobhan fhèin cuideachd. Tha na duilleagan aca coltach ri snàthadan caola nach caill cus uisge no teas nuair a tha i fuar.
Bidh iad a' cumail nan duilleagan fad na bliadhna. Tha seo a' ciallachadh gun dèan iad foto-co-chur, a' glacadh ùٳ na grèine tro na duilleagan, fad na bliadhna, agus gun dèan iad feum de sholas na grèine a tha nas laige anns a' gheamhradh. Bidh iad a' fàs faisg air a chèile, agus tha sin cuideachd a' cumail ùrlar na coille nas blàithe.
ISLA: Ach bho nach bi iad a' call nan duilleagan uiread, agus nuair a nì iad sin nach bi iad a' lobhadh cho luath air sgàth sìde fhuar, tha an ù gu math tana. Mar sin, chan fhaigh na freumaichean air a dhol sìos cho domhainn.
Ach tha coilltean durcanach, nàdarra fhathast math dhan fhiadh-bheatha.
CONNOR: Fàileadh àlainn a' ghiuthais!
ISLA: Mar an Nollaig!
Dè th' ann an coille?
'S e Àrainneachd nàdarra far am bi nithean beò agus neo-bheò ag eadar-obrachadh. Mar eisimpleir, lusan, ù agus a' ghrian. air a dhèanamh de craobhan sa mhòr-chuid a th' ann an coille.
Tha dà phrìomh sheòrsa coille ann:
- coilltean seargach no le duilleagan leathann
- coilltean òԲ no durcanach
Tha coilltean seargach no coilltean le duilleagan leathann air an dèanamh de chraobhan le duilleagan leathann, còmhnard. Bidh iad a' glacadh tòrr de sholas na grèine as t-samhradh gus an tèid aig na craobhan air fàs. Bidh craobhan le duilleagan leathann a' call nan duilleagan as t-fhoghar agus bidh sin a' cuideachadh le bhith a' gleidheadh ùٳ agus uisge tron gheamhradh. Gach bliadhna bidh duilleagan a thuiteas dhiubh a' cur mathachadh ùr ris an ù.
Tha coilltean òԲ air an dèanamh de chraobhan le bioran tana. Cha bhi iad sin a' glacadh uiread de sholas na grèine 's a bhios duilleagan leathann. Bidh coilltean òԲ a' cumail nan duilleagan fad na bliadhna chionn cha bhi iad a' call mòran teas no uisge tromhpa. Tha an ù ann an coille chònach tana agus chan eil uiread de mhathachadh innte bhon nach eil duilleagan a' dol ris an ù gach bliadhna.
Image caption, Coilltean seargach (duilleagan leathann)
Bidh duilleagan leathann, a ghlacas tòrr de sholas na grèine, air craobhan mar an darach agus a' bheithe. Bidh iad a' call nan duilleagan as t-fhoghar agus bidh sin cuideachadh a' gleidheadh ùٳ agus uisge tron gheamhradh. Biadh na duilleagan a thuiteas dhiubh a' dol dhan ù agus mar sin, glè thric, tha ù thiugh, thorrach ann an coilltean mar seo. (Stephen Peter Street / Alamy Stock Photo)
1 of 2
Carson a tha coilltean cudromach?
- Tha coilltean làn chraobhan agus lusan eile a bhios a' Rud a thoirt a-steach beag air bheag. Mar eisimpleir bidh lusan a' ù a-steach carbon dà-ogsaid. a-steach carbon dà-ogsaid agus a' leigeil a-mach ogsaidean.
- Bidh a h-uile beathach, agus daoine, a' toirt a-steach ogsaidean air an anail agus a' leigeil a-mach carbon dà-ogsaid. Tha sin a' ciallachadh gu bheil craobhan a' toirt dhuinn an ogsaidean a dh'fheumas sinn airson a bhith beò.
- Le bhith a' ù a-steach carbon dà-ogsaid, bidh craobhan a' cur stad air truailleadh, a' toirt piseach air càileachd na h-èadhair agus a' slaodachadh buaidh An t-atharrachadh san t-sìde àbhaistich (teòthachd, gaoth, uisge, msaa) air an Talamh thar ùine mhòr. Tha a' ghnàth-shìde air a bhith ag atharrachadh riamh ann an eachdraidh na Talmhainn, ach tha atharrachadh na gnàth-shìde san latha an-diugh a-mach air àrdachadh san teòthachd chruinneil..
- Bidh coilltean cuideachd a' toirt biadh agus fasgadh do chreutairean beò.
- Faodaidh coilltean cuideachadh bacadh a chur air tuileachadh chionn bidh freumhaichean chraobhan a' sùghdadh uisge.
- Tha e math dha ar slàinte agus sunnd a bhith a-muigh anns an t-saoghal nàdarra, leithid choilltean. Faodaidh e ar cuideachadh gu bhith a' faireachdainn sunndach agus ciùin.
ì-Ǿٱ
- Tha ì-Ǿٱ a' ciallachadh toirt air falbh chraobhan. Bidh seo ga dhèanamh uaireannan airson talamh a ghlanadh airson tuathanachas, rathaidean no tuineachaidhean. Tha e na thrioblaid mhòr air feadh an t-saoghail.
- Mar eisimpleir, chaidh mu 11,000km² de chraobhan a leagail ann an Coille-uisge an Amasoin ann an 2020.
- Tha craobhan air an leagail airson rùm a dhèanamh do leithid tuathanachas gus crodh àrach do ghnìomhachas na feòla. Tha sin an aon rud ri timcheall air 2 mhillean raon ball-coise de chraobhan gan leagail ann am bliadhna. Chan eil seo A' cleachdadh rudeigin ann an dòigh nach eil ga sgrios gu tur..
- Ann an Alba tha tòrr dhe na coilltean againn a-nis nas seasmhaiche. Tha sin a' ciallachadh nuair a leagas sinn craobh gum bi sinn a' cur fheadhainn ùra a thèid nan àite airson gum fuirich na coilltean againn beò agus gun dìon sinn an fhiadh-bheatha againn agus an àrainneachd.
A' Choille Chailleannach
Bha uair a bha Alba air a còmhdach leis an t-Seann Choille Chailleannaich. B' e giuthas Albannach a bha sa chuid as motha dhe na craobhan, ach bha aiteann, darach, cuileann, beithe agus caorann ann cuideachd.
Bho dheireadh linn na cloiche, o chionn mu 4,000 bliadhna, chaidh pàirt dhen Choille Chailleannaich a chall nuair a thòisich daoine a' leagail chraobhan airson connadh agus airson togail. San 18mh agus san 19mh linn, chaidh tuilleadh choilltean a leagail airson tuathanachas chaorach. An-diugh, chan eil ach badan beaga dhen choille thùsail air fhàgail air 35 làraichean.
Tha na mapaichean gu h-ìosal a' sealltainn far an robh a' Choille Chailleannach o chionn 5000 bliadhna agus far a bheil i an-diugh.
Image caption, An t-seann Choille Chailleannach o chionn 5000 bliadhna
1 of 2
- coille - Sgìre mhòr, no eag-shiostam, air a còmhdach sa mhòr-chuid le craobhan agus fàsmhorachd.
- eag-shiostam - Sgìre cruinn-eòlais air a dèanamh suas de nithean beò agus neo-bheò. 'S e sgìre a th' innte anns am bi luasan, beathaichean, agus nithean beò eile, cho math ris a' chruth-tìre agus an t-sìde ag obrachadh còmhla. Faodaidh eag-shiostaman a bhith glè bheag no glè mhòr.
- ionnlaid-coille - Dòigh air fois a ghabhail le bhith a' cur seachad ùine ann an coilltean. 'S e seann dòigh a th' ann a chaidh a leasachadh an toiseach ann an Iapan.
- Coille Chailleannach - An t-seann choille a bha uaireigin a' còmhdach Alba gu lèir. Tha i air a dèanamh suas de chraobhan-giuthais Albannach anns a' mhòr-chuid.
- èٱ - A' dìon rud bho bhith air a sgrios no air a mhilleadh.
- ì-Ǿٱ - A' toirt air falbh chraobhan. Tha seo air a dhèanamh uaireannan gus talamh a ghlanadh airson tuathanachas, rathaidean no tuineachadh.
- carbon dà-ogsaid - Gas nàdarra a tha uile-thimcheall oirnn. Tha e riatanach airson beatha air an Talamh. Bidh craobhan a' ù carbon dà-ogsaid le foto-co-chur. Gabhaidh barrachd carbon dà-ogsaid a shùghadh ma thèid barrachd chraobhan a chur. Bidh seo a' cuideachadh gus buaidh blàthachadh na cruinne agus atharrachadh na gnàth-shìde a bheagachadh.
- atharrachadh na gnàth-shìde - Atharrachadh fad-ùine ann am pàtrain sìde (teòthachd, gaoth, sileadh-uisge, msaa) air an Talamh, a' gabhail a-steach nam frith-bhuaidhean cuideachd, mar eisimpleir barrachd thartan agus tuileachadh.
- gnèithean ann an cunnart - Buidheann bheathaichean no lusan a th' ann an cunnart a dhol Gnè nach eil ann a-nis. ann an ùine gun a bhith fada.
- coille le duilleagan leathann - Coille le craobhan le duilleagan leathann, mar an darach, an fhaidhbhile agus an leamhan. Gheibhear iad ann an sgìrean le sileadh mòr, samhraidhean blàth agus geamhraidhean nas fhionnaire agus bidh iad a' call nan duilleagan anns a' gheamhradh. Canar coilltean seargach riutha cuideachd.
- coille chònach - Coille le craobhan sìor-ghorm le bioran seach duilleagan, mar sprus agus giuthas.
- ù - Stuth air a dhèanamh de chòig rudan: mèinnearan, stuth organach (mar salchar bheathaichean), fàs-bheairtean beò (leithid bhoiteagan), gas agus uisge.
- lus-itheadair - Beathach nach bi ag ithe càil ach lusan.
- ڱò-ٳ岹 - Beathach nach bi ag ithe càil ach feòil bho bheathaichean eile.
- ìDz-ì - Diagram a tha a' sealltainn mar a bhios lusan agus beathaichean a' faighinn ùٳ. Canar uaireannan ٳ-ì ris a seo cuideachd. Bidh a' mhòr-chuid de ì-ì a' tòiseachadh le lus uaine, chionn bidh lusan a' dèanamh am bìdh le foto-cho-chur.
- foto-cho-chur - Pròiseas ann an lusan uaine a bhios a' cleachdadh solas na grèine airson mathachadh a dhèanamh bho charbon dà-ogsaid agus uisge.
A' rannsachadh Loch Laomainn is nan Tròisichean
'S e Loch Laomainn is na Tròisichean tè dhen dà Sgìre a chuir riaghaltas a thaobh airson an àrainneachd nàdarra a ghleidheadh. Bidh pàirc nàiseanta cuideachd ga cur a thaobh air sgàth ùidh shaidheansail no eachdraidheil a bharrachd air a bhith na tlachd dhan t-sluagh. ann an Alba. Tha coilltean gun shamhail, aibhnichean, lochan, beanntan agus fiadh-bheatha anns a' phàirc.
Thoir sùil air a' mhap seo agus chì thu far a bheil Pàirc Nàiseanta Loch Laomainn is nan Tròisichean agus cuid dhe na prìomh fheartan agus na h-àitichean a th' innte.
A' dìon choilltean
Ann an Alba, tha sgìrean gun shamhail againn de choille a tha a' cumail taic ri gnèithean a tha tearc agus Lusan agus beathaichean le àireamhan cho beag 's gu bheil iad ann an cunnart a dhol à bith..
Faigh a-mach barrachd mu dheidhinn mar as urrainn dhuinn coilltean Alba agus an fhiadh-bheatha a tha a' fuireach annta a dhìon.
Fiodh agus seasmhachd. revision-guide
Faigh a-mach carson a tha fiodh air a chleachdadh, carson a tha craobhan cudromach, dè th' ann an ì-Ǿٱ agus ciamar as urrainn dhuinn roghainnean nas seasmhaiche a dhèanamh.
Lìn-bìdh agus foto-cho-chur
Anns a' bhidio aig bàrr na duilleig dh'ionnsaich sinn mu ì-ì. Tha seo air a dhèanamh suas de dhiofar shreathan-bìdh a tha co-cheangailte.
- Bidh craobhan agus lusan eile a' faighinn Na prìomh bhunaitean a dh'fheumas lus no beathach airson a bhith beò, fallain. Bidh beathaichean a' faighinn a' chuid as motha dhen mhathachadh aca bho bhiadh. Bidh lusan a' faighinn mathachadh bhon ù agus bho sholas na grèine. agus ùٳ bho sholas na grèine agus bhon ù airson fàs.
- Bidh na lusan seo a' dol nam biadh do bheathaichean a bhios ag ithe lusan (lus-itheadairean). Mar eisimpleir, beathaichean nas motha mar fèidh agus bìobhairean, agus creimich nas lugha, mar feòragan agus eòin.
- Bidh na beathaichean beaga tric a' dol nam biadh do bheathaichean a bhios ag ithe feòil (ڱò-ٳ岹ean). Mar eisimpleir, sionnaich agus taghain.
Faigh a-mach barrachd mu dheidhinn mar a bhios lusan a' faighinn ùٳ.
Ciamar a gheibh lusan ùٳ agus biadh airson fàs? revision-guide
Faigh a-mach mu dheidhinn foto-cho-chur agus analachadh, agus mar a bhios lusan a' faighinn mathachadh airson fàs.
Ciamar a bhios lusan a' gabhail ri solas? revision-guide
Faigh a-mach mar a bhios lusan a' gabhail ri atharrachadh ann an solas tron latha agus tron bhliadhna.
Feuch dè nas aithne dhut
Sgrìobh sgeulachd no dàn mu choille.
San artaigil seo, dh'ionnsaich sinn tòrr mu choilltean. An tèid agad air sgeulachd no dàn a sgrìobhadh mu chraobhan no mu fhiadh-bheatha a chitheadh tu 's dòcha ann an coille?
More on ܳٳ-ì
Find out more by working through a topic
- count22 of 24
- count23 of 24
- count24 of 24
