Pwy oedd y Rhufeiniaid?
Roedd y Rhufeiniaid yn byw dros 2,000 o flynyddoedd yn ĂŽl, felly sut ydyn ni gwybod cymaint amdanyn nhw?
Mae llawer o'r wybodaeth sydd gennym ni am y Rhufeiniaid yn dod o lyfrau a dyddiaduron cafodd eu hysgrifennu ar y pryd. Hefyd, mae archeolegwyr - nhw ydy'r bobl sy'n cloddio yn y pridd i gael hyd i bethau hynafol i'n helpu i ddeall hanes yn well - wedi cael hyd i lawer o adfeilion a hen bethau gadawodd y Rhufeiniaid ar eu holau.
Mae rhain yn cynnwys:
- dysglau a phowlenni
- gemwaith
- addurniadau tĆ·
- arfau
- cerbydau
- cerrig
- adfeilion tai
Teithiodd y Rhufeiniaid o'r Eidal i Gymru er mwyn tyfu'r ymerodraeth Rufeinig.
Ystyr ymerodraeth ydy tiroedd newydd sy'n cael eu llywodraethu gan wlad arall.
Roedd y Rhufeiniaid eisiau teyrnasu dros nifer o wledydd a thiroedd eraill a'u rheoli nhw o Rufain. Ac roedd hyn yn cynnwys Prydain a Chymru.
Fideo - Y Rhufeiniaid
Dyfodiad y Rhufeiniaid i Gymru
Cyrhaeddodd y Rhufeiniaid yng Nghymru tua 49 OC.
Celtiaid oedd yn byw yng Nghymru ar y pryd. Brwydrodd y Celtiaid yn galed yn erbyn y Rhufeiniaid. Ond ar ĂŽl 30 o flynyddoedd, llwyddodd y Rhufeiniaid i oresgyn y Celtiaid.
Un ffordd wnaeth y Rhufeiniaid lwyddo i gadw trefn ar y Celtiaid oedd drwy adeiladu caerau Rhufeinig ar draws y wlad.
Adeiladon nhw un gaer yng Nghaernarfon.
Segontium oedd yr enw roddodd y Rhufeiniad ar Gaernarfon. Enw'r llwyth Celtaidd lleol oedd yr Ordofigiaid.
Diwylliant
Bwyd
Roedd porthladdoedd yn llefydd pwysig i'r Rhufeiniaid er mwyn dod Ăą bwyd o dramor i mewn i Gymru. Roedden nhw hefyd yn allforio nwyddau o Gymru i wledydd tramor.
Rydym ni'n gwybod bod y Rhufeiniaid yn hoffi'r bwyd a'r diod canlynol a'u bod wedi dod Ăą nhw i Gymru:
- gwin
- olew olewydd
- cennin
- grawnwin
Gwisg
Roedd edrychiad yn bwysig iawn i'r Rhufeiniaid. Roedd hyn yn golygu:
- gwisgo dillad smart
- addurno'u tai
- cadw gerddi taclus a glĂąn a'u defnyddio fel llefydd i ymlacio
Roedd y Rhufeiniaid yn hoffi gwisgo toga, ac weithiau roedden nhw'n gwisgo penwisg hefyd. Roedd toga yn ddilledyn gwyn wedi ei wneud o wlĂąn ac yn edrych yn debyg i gynfas gwely. Roedd y Rhufeiniaid yn gwisgo toga dros diwnig syml.
Dynion oedd fel arfer yn gwisgo toga, er bod rhai merched yn arfer Ăą gwneud hefyd.
Yn ddiweddarach, roedd yn well gan ferched wisgo stola, sef ffrog hir wedi ei phlethu. Roedd stola yn gallu bod yn lliwgar - coch, melyn neu las. Roedd merched yn clymu'r ffrog at ei gilydd gyda gwregys, rhubannau neu dlws, fel broets.
Iechyd
Roedd y Rhufeiniaid yn credu bod iechyd yn bwysig iawn, ac roedden nhw'n hoff iawn o gadw eu hunain yn ffit, yn iach ac yn lĂąn.
Yng Nghaerllion hyd heddiw, mae modd gweld olion baddondai moethus cyhoeddus y Rhufeiniaid. Mae hyd yn oed natatio yno, sef pwll nofio awyr agored.
Roedd cadw'n heini ac yn iach yn golygu bod rhai Rhufeinwyr yn gallu byw am amser hir. Cafwyd hyd i garreg fedd Rufeinig gyda'r llythyren C arni. Mae'r C yn sefyll am y rhif 'cant' - felly dyna ddangos oed y person fu farw.
Iaith
Iaith y Rhufeiniaid oedd Lladin.
Does neb yn siarad Lladin heddiw. Mae'r iaith wedi marw ers canrifoedd. Ond hyd heddiw, mae dylanwad yr iaith Ladin i'w gweld mewn nifer o ieithoedd eraill, gan gynnwys yn Gymraeg.
Dyma rai enghreifftiau:
- fossa > ffos
- candela > cannwyll
- liber > llyfr
- ecclesia > eglwys
- stabellum > ystafell
- scola > ysgol
- fenestra > ffenestr
- tristis > trist
- dolor > dolur (gair arall am âpoenâ)
- pons > pont
Arwain y ffordd
Y Rhufeiniaid oedd yn gyfrifol am osod seilwaith yng Nghymru. Roedden nhwân dda iawn am adeiladu ffyrdd hir a syth iawn. Cyn hyn, llwybrau pridd, llawn mwd a cherrig oedd yng Nghymru.
Adeiladodd y Rhufeiniaid ffordd o Gaernarfon i Gaer. Hefyd mae Sarn Helen, yn rhedeg o Gaernarfon i Geredigion, ac yna i'r dwyrain i Aberhonddu.
Roedd y ffyrdd hir a syth yma yn ffordd effeithiol iawn o symud milwyr ar draws y wlad.Roedd ffyrdd gwych ymhlith y pethau pwysicaf gafodd eu gadael gan y Rhufeiniaid ar ĂŽl iddyn nhw adael.
Caerllion
Roedd un o'r ffyrdd Rhufeinig yn arwain i mewn i dref Caerllion yn ne Cymru. Roedd amffitheatr anhygoel yng Nghaerllion. Roedd yr amffitheatr yn dal bron i 6,000 o bobl. Dyma ble oedd y milwyr Rhufeinig yn gwylio gladiatoriaid yn ymladd yn erbyn ei gilydd ar gyfer adloniant.
Yng Nghaerllion hefyd roedd:
- caer trawiadol
- pencadlys
- marchnad
- porthladd
- ysbyty
- ysguboriau
- meysydd ymarfer
Brithwaith
Ym Mro Morgannwg, cafodd nifer o filĂąu a ffermydd mawr eu codi gan ffermwyr cyfoethog, er enghraifft yn nhrefi:
- °Ő°ù±đ±ôĂĄŸ±
- Llandochau
- Llanilltud Fawr
Yno, cafodd cnydau newydd eu cyflwyno i Gymru, er engraifft:
- afalau
- ceirch
- moron
- cennin
Ysytr fila yw tĆ· mawr crand. Yn y filĂąu hyn roedd baddonau, gwres canolog a brithweithiau Rhufeinig nodweddiadol. Gair arall am frithwaith yw mosaig. Patrwm neu lun yw brithwaith neu fosaig, sydd wedi ei wneud o ddarnau bach o gerrig neu wydr.
Y Rhufeiniaid yn gadael Cymru
Mae'n debyg fod y Rhufeiniaid wedi gadael Prydain erbyn 410 OC.
Felly, ar ĂŽl 400 o flynyddoedd, roedd ymerodraeth y Rhufeiniaid wedi dod i ben.
Cwis - Gwir neu gau?
Mathemateg 8-11 oed
Fideos a gweithgareddau
Cymraeg 8-11 oed
Fideos a gweithgareddau cyffrous ar gyfer dysgu Cymraeg
Cynaliadwyedd 8-11 oed
Casgliad o wersi ar gyfer disgyblion rhwng 8 ac 11 oed
More on Hanes
Find out more by working through a topic
- count4 of 4
- count1 of 4
- count2 of 4