Main content
Sorry, this episode is not currently available

A letter for Gaelic learners with Roddy MacLean.

Clip

Litir 285: Aibidil Gàidhlig na h-Alba agus aibidil Gàidhlig na h-Èireann

An do mhothaich sibh gu bheil diofar ann eadar aibidil Gàidhlig na h-Alba agus aibidil Gàidhlig na h-Èireann. Ma choimheadas sibh ann am faclairean, chÏ sibh gu bheil barrachd litrichean ann an aibidil nan Èireannach na tha ann an aibidil nan Albannach.

Bidh fios agaibh gu bheil ochd litrichean deug anns an abidil GhĂ idhlig. ’S iad an fheadhainn a tha ann an aibidil na Beurla nach eil againne: J, K, Q, V, W, X, Y agus Z. Ach seallamaid mionaid air a’ GhearrfhoclĂłir Gaeilge-BĂ©arla aig Ó DĂłnaill. Tha faclan aigesan a’ tĂČiseachadh le J – mar eisimpleir, jabaireacht (airson jobbing) agus jacaĂ­ (airson jockey).

’S e a th’ annta faclan a thĂ inig bhon Bheurla. Chan eil mĂČran dhiubh ann oir tha a’ Ghaeilge air dĂšiligeadh ri faclan de a leithid mar as trice anns an aon dĂČigh san do dhĂšilig a’ GhĂ idhlig riutha. Uaireannan tha sinn a’ cur I far am biodh an J ann am Beurla. Mar eisimpleir – am facal jubilee. Ann an Èirinn, ’s e iubhaile; ann an Alba canaidh sinn iubailidh. Tillidh sinn don fhacal iubailidh ro dheireadh na Litreach.

Chan eil dad aig Ó DĂłnaill fo K, ach tha fo Q – dĂ  rud – quinĂ­n (airson quinine) agus quionĂłl (airson quinol). Tha dĂ  dhuilleig aige de rudan fo V, leithid verteabra is vĂ­reas. Chanamaid ann an Alba cnamh droma agus bhĂŹoras, le “bh” aig an toiseach, a’ seasamh airson fuaim a’ “v”. Fo Y, tha Y-chrĂłmosĂłm aige; bidh sinne ag rĂ dh cromosom Y, agus tha rudan mar zĂș le “z” aige (airson zoo) – facal a tha sinne a’ litreachadh le “s” – sĂč.

CĂČ chruthaich an siostam as fheĂ rr – na h-Èireannaich no na h-Albannaich? Uill, bidh a bheachd aig gach duine air sin. ’S dĂČcha gu bheil an siostam Èireannach nas onaraiche a thaobh fuaimneachadh. Air an lĂ imh eile, ’s dĂČcha gu bheil a’ GhĂ idhlig Albannach a’ dĂšanamh glĂšidheadh a bharrachd air dualchas a’ chĂ nain.

Ach bidh sibh a’ mothachadh gun do leig mi Ă s aon litir bhon aibidil – X. Oir tha facal GĂ idhlig a’ tĂČiseachadh le “x” – x-ghath airson x-ray. Tha an aon rud aig na h-Èireannaich. ’S dĂČcha gum bu chĂČir dhuinn aideachadh a-nise gu bheil naoi litrichean deug anns an aibidil againn!

Tha mi airson tilleadh don litir V. Ciamar a sgrĂŹobhas sin Victoria? Uill, chithear an dĂ  chuid bho linn na BĂ nrigh fhĂšin – le V no Bh aig an toiseach. Tha mi dĂŹreach air leabhar a chur a-mach mu dhualchas GĂ idhlig Inbhir Nis agus nuair a bha mi a’ dĂšanamh rannsachadh air a shon, lorg mi dealbh a chaidh a thogail air an dĂ rna lĂ  fichead dhen Ògmhios, ochd ceud deug, naochad ’s a seachd (1897). B’ e sin Iubailidh Daoimein na BĂ nrigh agus bha bratach air Taigh a’ Bhaile air an robh an teachdaireachd: “Fhad ’s a mhaireas Clach na CĂčdainn, mairidh cliĂč Victoria air chuimhne”. ’S e Clach na CĂčdainn clach Ă rsaidh ainmeil ann an Inbhir Nis. Bha ainm na bĂ nrigh air a litreachadh le V.

Ach nuair a bha a’ BhĂ nrigh ann an Ros an Iar fichead bliadhna roimhe sin, chaidh a turas a chomharrachadh le snaigheadh air clach faisg air Taigh-ĂČsta Loch Ma-Ruibhe. Bha e ann an GĂ idhlig: “Air an dara latha-deug deth mhios meadhonach an fhoghair, 1877, thainig Ban-Righ Bhictoria a dh’fhaicinn Loch-Maruibhe, agus nan criochan mu’n cuairt
” Bha ainm na BĂ nrigh air a litreachadh an sin le Bh. Bidh sibh a’ mothachadh nach eil an t-ainm a’ leantainn na riaghailt litreachaidh – “leathann ri leathann is caol ri caol”, ach ’s e ceist eile a tha sin!

Faclan na seachdaine

Faclan na seachdaine: aibidil: alphabet; chanamaid: we would say; aideachadh: admit; Ă rsaidh: ancient; Loch Ma-Ruibhe: Loch Maree.

Abairtean na seachdaine

Abairtean na seachdaine: ma choimheadas sibh ann am faclairean: if you look in dictionaries; seallamaid mionaid air a’ GhearrfhoclĂłir Gaeilge-BĂ©arla: let’s look a minute at the Concise Irish-English Dictionary; anns an aon dĂČigh san do dhĂšilig a’ GhĂ idhlig riutha: in the same way Scottish Gaelic dealt with them; cĂČ chruthaich an siostam as fheĂ rr?: who created the better/best system?; nas onaraiche a thaobh fuaimneachadh: more honest with regard to pronunciation; gu bheil X a’ dĂšanamh glĂšidheadh a bharrachd air dualchas a’ chĂ nain: that X more faithfully retains the linguistic heritage; gun do leig mi Ă s aon litir: that I left out one letter; chithear an dĂ  chuid: both are seen; an dĂ rna lĂ  fichead dhen Ògmhios: 22 June; Iubailidh Daoimein na BĂ nrigh: the Queen’s Diamond Jubilee; Clach na CĂčdainn: Clachnacuddin [stone of the tub]; chaidh a turas a chomharrachadh le snaigheadh air clach: her journey was marked by an inscription on a stone; mios meadhanach an fhoghair: the middle month of the autumn ie September – this terminology is still used in Ireland; an riaghailt litreachaidh: the spelling rule; leathann ri leathann is caol ri caol: broad to broad and slender to slender [Bhictoria breaks this because “i” is a slender vowel and “o” is a broad vowel; in the state of Victoria in Australia, some Gaelic speakers write Bhioctoria in order to obey the rule].

Puing-chĂ nain na seachdaine

Puing-chànain na seachdaine: The Litir deals with an interesting point regarding the orthography of a minority language which comes under the influence of a more politically or commercially powerful tongue. For example, should Gaelic adopt the v of English loan words (which often originate in Latin) or should the v be replaced with a bh? There is no easy answer to that, although Scottish Gaelic has tended, in the case of v, to employ bh. But sometimes there are anomalies caused by the fact that the bh is thought of as a lenited b. There can be a process of reduction in which the loan word, which started its life with an English v adopts a Gaelic b. An example is the Gaelic for volcano. It is sometimes bholcàno but one also sees and hears bolcàno, with the “lenition” lost.

GnĂ ths-cainnt na seachdaine

GnĂ ths-cainnt na seachdaine: bidh a bheachd aig gach duine air sin: every man will have his opinion on that.

Litir do Luchd-ionnsachaidh air LearnGaelic

Tha Litir do Luchd-ionnsachaidh air LearnGaelic (le PDFs)

All letters

Tha na litrichean uile an seo / The letters are available here

Podcast: Litir do Luchd-ionnsachaidh

Letter To Gaelic Learners

Podcast