Main content

A letter for Gaelic learners with Roddy MacLean.

6 minutes

Clip

Litir 428: Alasdair StiĂąbhart

Anns an Litir mu dheireadh, bha mi ag innse dhuibh mun dàn – ’S Math an Còcaire an t-Acras, a chaidh a sgrìobhadh, a rèir aithris, le Alasdair Stiùbhart, Iarla Mhàrr, ann an ceithir cheud deug, trithead ’s a h-aon (1431), às dèidh Blàr Inbhir Lòchaidh. An t-seachdain seo tha mi airson tuilleadh innse dhuibh mu mar a sgrìobh an Stiùbhartach an dàn. Ach mus dèan mi sin, seo e a-rithist:

’S math an còcaire an t-acras,

’S mairg a nì tarcais air biadh,

Fuarag eòrn’ à sàil mo bhròige

Biadh as fheĂ rr a fhuair mi riamh.

Oidhche dhomh bhith ann ad theach

Air mhòran bìdh ’s air bheag eudaich;

Fhuaras sàth mòr de dh’fheòil air droch bhruich

O Ă“ Birein sa Bhreugaich

Bha am batail ann an Inbhir Lòchaidh – ann an Loch Abar – eadar feachd aig an Rìgh – Seumas I – agus feachd mhòr aig na Dòmhnallaich. Bha Iarla Mhàrr air taobh an Rìgh. Ach chaill iad. A rèir aithris chaidh an t-iarla a leòn na shliasaid. Theich e fhèin is sgalag aige bhon bhlàr. Chuir iad seachad dà latha air allaban ann am monaidhean Loch Abar gun bhiadh sam bith.

Thachair iad an uair sin ri boireannaich a bha ri buachailleachd. Dh’iarr iad air na boireannaich biadh a thoirt dhaibh. Agus mar a thathar ag ràdh air an treas loidhne dhen chiad rann, mheasgaich iad min-eòrna le uisge ann am bròg an iarla. Am biadh as fheàrr a fhuair e riamh oir is math an còcaire an t-acras.

Chuir an t-iarla aodach boireannaich air agus rinn e air Gleann Ruaidh. Air an oidhche sin fhuair e cuid-oidhche bho neach-taice ris an cante Ó Birein anns a’ Bhriagaich. Fhuair e feòil ach bha i air a droch bhruich – mar a dh’aithris e anns an dàn. Air madainn an làrna-mhàireach, thuirt an t-iarla ri Ó Birein, nan tigeadh ainneart sam bith air, nach leigeadh e leas ach thighinn chun a’ chaisteil aige ann an Cionn Droma agus gheibheadh e taic.

Uill, tro thìde, thachair sin. Bha Ó Birein ann an suidheachadh truagh agus chaidh e a Chionn Droma. Ach cha leigeadh an dorsair a-steach e. Dh’fhairich an t-iarla fuaim a’ chonnsachaidh eadar Ó Birein agus an dorsair, agus chaidh e a-mach. A rèir aithris, rinn e ath-chruthachadh air dàrna rann an dàin. Seo na thuirt e:

Oidhche dhomh bhith ann ad theach

Air mhòran bìdh ’s air bheag eudaich;

’S ionmhainn am fireann’ a tha a-muigh

Ó Birein às a’ Bhreugaich

Chuir an t-iarla fàilte is furan air Ó Birein agus chuir e dhachaigh e le trì fichead de chrodh bainne.

Uill, ’s e sin an dàn, agus an seanfhacal. Ach bu mhath leam rudeigin a ràdh mu Bhlàr Inbhir Lòchaidh fhèin. Bha dà bhlàr ainmeil air an làraich sin – fear ann an ceithir cheud deug, trithead ’s a h-aon (1431) agus fear eile ann an sia ceud deug, ceathrad ’s a còig (1645). An-dràsta, tha mi dìreach airson sùil a thoirt air an fhear anns a’ chòigeamh linn deug.

Ann an ceithir cheud deug, fichead ’s a seachd (1427) chaidh iarraidh air na cinn-chinnidh Ghàidhealach coinneachadh ann an Inbhir Nis. Bha an Rìgh gu bhith an làthair. Bha na cinn-chinnidh a’ smaoineachadh gum biodh an Rìgh a’ cur fàilte orra. Ach ’s ann air a’ chaochladh a bha e. Chaidh na ceannardan Gàidhealach a chur an grèim. Bha iad dhen bheachd gun deach an car a thoirt asta. Chì sinn mar a dh’èirich Blàr Inbhir Lòchaidh às a sin anns an ath Litir.

Faclan na Litreach

Faclan na Litreach: Iarla Mhàrr: The Earl of Mar; Blàr Inbhir Lòchaidh: The Battle of Inverlochy; Gleann Ruaidh: Glen Roy; cuid-oidhche: a night’s lodging; Cionn Droma: Kildrummy (near Alford in Aberdeenshire); dorsair: doorman (also used for a school janitor).

Abairtean na Litreach

Abairtean na Litreach: ’S Math an Còcaire an t-Acras: hunger is a good cook; tha mi airson tuilleadh innse dhuibh: I want to tell you more; oidhche dhomh bhith ann ad theach: one night [when] I was in your house; air mhòran bìdh ’s air bheag eudaich: on plenty food and little clothing; fhuaras sàth mòr de dh’fheòil air droch bhruich: a fill was got of badly cooked meat; chaidh an t-iarla a leòn na shliasaid: the earl was wounded in his thigh; theich e fhèin is sgalag aige: he and a servant of his fled; air allaban: wandering; a bha ri buachailleachd: who were herding cattle; mheasgaich iad min-eòrna le uisge: they mixed barley meal with water; am biadh as fheàrr a fhuair e riamh: the best food he ever got; nan tigeadh ainneart air: if he were to suffer oppression; nach leigeadh e leas ach thighinn chun a’ chaisteil aige: that he would only have to come to his castle; dh’fhairich an t-iarla fuaim a’ chonnsachaidh: the earl heard the noise of the argument; an làthair: present; chaidh X a chur an grèim: X were arrested; gun deach an car a thoirt asta: that they were [had been] deceived.

Puing-chĂ nain na Litreach

Puing-chànain na Litreach: ’S ionmhainn am fireann’ a tha a-muigh: dear is the man who is outside. Last week I told you of the origins of the adverbs a-steach and a-staigh. This week it’s the turn of their opposite numbers – a-mach and a-muigh. According to MacBain’s Etymological Dictionary, the Early Irish form of a-mach was immach which was derived from in,“into” and magh, a “field” ie literally “into the field” – using mach, the accusative form of magh (we don’t have separate accusatives any more). A-muigh was immaig, with magh in its dative form meaning “in the field”. If that interpretation is correct, the individual meanings of a-mach (movement out) and a-muigh (the state of being outside) are very long-standing.

GnĂ thas-cainnt na Litreach

Gnàthas-cainnt na Litreach: ’s ann air a’ chaochladh a bha e: it was otherwise.

Litir do Luchd-ionnsachaidh air LearnGaelic

Tha Litir do Luchd-ionnsachaidh air LearnGaelic (le PDFs)

All letters

Tha na litrichean uile an seo / The letters are available here

Podcast: Litir do Luchd-ionnsachaidh

Letter To Gaelic Learners

Podcast