±«Óãtv

Pwyso a mesur dramâu Saunders Lewis Cyflwyniad digon swmpus i blannu'n dannedd ynddo Dydd Iau, Mawrth 8, 2001

Adolygiad gan Daniel Williams:

• Dramâu Sauders Lewis : Y Casgliad Cyflawn. Cyfrol II. Golygwyd gan Ioan M. Williams. Gwasg Prifysgol Cymru, 2000. £35


Dyma'r ail o ddwy gyfrol dan olygyddiaeth Ioan Williams sy'n casglu holl ddramâu Saunders Lewis at ei gilydd am y tro cyntaf.

At gynulleidfa academaidd yr anelwyd y llyfr; mae yma gyflwyniadau manwl i bob drama a nodiadau defnyddiol sy'n esbonio'r cefndir hanesyddol neu'n taflu goleuni ar elfennau amwys yn y testun.

Mae'r gyfrol yn ein harwain o Brad (1958) hyd at 1938 (1975).

Y Rhyfel yn drobwynt
Dramâu yn ymwneud â'r Ail Ryfel Byd sy'n sefyll ar bob pen i'r casgliad felly, a hwyrach fod hynny'n briodol oherwydd, fel noda Ioan Williams, bu'r rhyfel yn drobwynt yn natblygiad Saunders Lewis fel dramodydd ac fel gwleidydd.

Gellir gor-bwysleisio dylanwad y rhyfel ar ei waith, oherwydd erbyn diwedd y tridegau yr oedd Lewis eisoes wedi troi yn ôl at ysgrifennu creadigol wedi degawd o weithgaredd gwleidyddol diflino dros Blaid Cymru.

Yr Ail Ryfel Byd, serch hynny, a danlinellodd mai breuddwyd gwrach oedd ei ddyhead y byddai gwareiddiad Ewropeaidd a'i seiliau mewn Cristnogaeth yn ailgodi wedi'r llanast a achoswyd, yn ei dyb ef, gan ddiwydiannaeth a thwf cymdeithas dorfol.

Blas methiant
Blas methiant sydd i nifer helaeth o'r dramâu yn y gyfrol hon; o fethiant y Cyrnol i gael ei ail-dderbyn gan y gymdeithas y bu ef gynt yn arwr iddi yn Y Cyrnol Chabert (1968), i'r myfyrdod deifiol a geir ar fethiannau Prifysgol Cymru yn Problemau Prifysgol (1962), i fethiant aelodau o'r fyddin Almaeneg i ddiorseddu Hitler yn Brad a 1938.

Prawf o faint mawredd Saunders Lewis, medd Ioan Williams, "yw'r ffaith fod ei ddarlith radio dyngedfennol, Tynged yr Iaith, a'r holl gyfraniadau nerthol a wnaeth i'r dadleuon cenedlaethol o 1960 ymlaen, yn ymateb i broses a ystyriai'n un y byddai bron yn amhosib ei rhwystro".

Mae'r sylw uchod yn enghraifft nodweddiadol o'r math o sylwadau craff sy'n britho cyflwyniadau Ioan Williams i bob drama.

Yn hytrach na dilyn un patrwm ymhob cyflwyniad fe amrywia ei ymdriniaethau ymhob achos.

Crynhoad o'r gwahanol feirniadaethau a gafwyd ar y ddrama a geir yn y cyflwyniad i Gymru Fydd, er enghraifft; y cefndir hanesyddol sy'n cael y prif sylw yn y cyflwyniad i Brad; amlinellir dylanwad y mudiad abswrd ar waith Lewis yn y cyflwyniad i Yn y Trên, a cheir dadansoddiad manwl o'r gwahaniaeth rhwng drama Lewis a stori wreiddiol Balzac yn y cyflwyniad i'r Cyrnol Chabert.

Darlun manwl o werthoedd
Mae'r amrywiaeth yma o ymdriniaethau nid yn unig yn cyflwyno'r darllenydd i nifer o ddulliau gwahanol o drin a thrafod drama ond mae'r cyflwyniadau, o'u darllen gyda'i gilydd, yn cynnig darlun manwl o werthoedd gwleidyddol ac artistig Saunders Lewis a hefyd yn lleoli ei waith yng nghyd-destun datblygiad y ddrama yn Ewrop.

Y mae'r gallu yma i osod gweithiau Cymraeg o fewn cyd-destun ehangach yn nodweddiadol o feirniadaeth Ioan Williams. Yng nghyflwyniadau amrywiol y gyfrol hon fe gymherir dramâu Lewis gyda gweithiau awduron mor amrywiol a Soffocles, Racine a John Bunyan.

Hoffwn, serch hynny, fod wedi gweld mwy o gymariaethau â gweithiau a ysgrifennwyd yn yr un cyfnod a dramâu Lewis.

Yn astudiaeth Saesneg Ioan Williams ar Saunders Lewis, A Straitened Stage (1991), er enghraifft, ceir cymhariaeth drawiadol rhwng y ddrama Cymru Fydd a nofel Grahame Greene, Brighton Rock.

Ar wahân i rai sylwadau trawiadol ar y gwahaniaeth rhwng syniadaeth Saunders Lewis a'r awdur eingl-Gymreig, Gwyn Thomas, ychydig iawn o gymariaethau cyfoes o'r math yma a geir yn y gyfrol.

Diffyg mynegai yn creu anhawster
Mae'r cyflwyniadau, serch hynny, yn gyfraniad pwysig yn eu hunain i'r feirniadaeth lenyddol ar Saunders Lewis ac oherwydd hynny mae'n biti nad oes mynegai i'r gyfrol.

Petai myfyriwr am olrhian y berthynas rhwng Saunders Lewis a'r awdur Emyr Humphreys, er enghraifft, byddai'n rhaid gweithio'i ffordd drwy'r holl gyflwyniadau i ddod o hyd i'r sylwadau diddorol a wna Ioan Williams ynglyn â'r berthynas bwysig honno.

Bydd myfyrwyr ac academyddion yn gresynnu nad oes mynegai wedi'i gynnwys.

Ond mân gwynion yw'r rhain mewn gwirionedd.

Yn ei gyflwyniad i Problemau Prifysgol dyfynna Ioan Williams farn Bob Roberts yn 1968 mai "souffle o ddrama" oedd ymdrech ddiweddaraf Saunders Lewis, "ac fel y pwdin ansylweddol hwnnw, yn diflannu yn eich ceg cyn i chi gael amser i'w blasu".

Mi fydd hi'n amlwg i bob darllennydd nad 'souffle' mo'r Casgliad Cyflawn yma o Ddramau Saunders Lewis.

Mae cyflwyniadau Ioan Williams yn ddigon swmpus i ni blannu'n dannedd ynddynt ac, os yw elfennau o weledigaeth wleidyddol Saunders Lewis yn gadael blas cas yn y ceg ar brydiau, mae yna ddigon yma i gnoi cil yn ei gylch am flynyddoedd i ddod.

• Mae Daniel Williams yn ddarlithydd yn yr Adran Saesneg, Prifysgol Cymru Abertawe.

 

Wythnosau Blaenorol: Llythyr Gorau Cyfarwydd Tua'r Dalar Gorau Cyfarwydd Dewi Sant Byd Ron 15-11-01 Straeon gwerin mewn Ffrangeg 22-11-01 The Welsh in London 1500-2000 22-11-01 Un o Fil, Bympyti - Bymp, Jini Jinjila 22-11-01 Y Goeden Wen 15-11-01 Pac o Straeon Rygbi 08-11-01 Hanes Y Drych 08-11-01 Cyfrol 4 Cydymaith Byd Amaeth 1-11-01 Fuse 1-11-01 Merthyr a Taf 25-10-01 Eisteddfod y Wladfa 25-10-01 Creision Hud gan Mihangel Morgan 18-10-01 Poeth 18-10-01 Achos y Bomiau Bach 11-10-01 Gwobrau Tir na-n-Og 04-10-01 Cnonyn Aflonydd 04-10-01 Pobol sy'n Cyfri 04-10-01 Diwrnod Barddoniaeth 27-09-01 Cyfieithiad o gerddi Dafydd ap Gwilym 27-09-01 Gwyr Llen Sir Benfro 20-09-01 Trwy'r Tywyllwch 20-09-01 Ein Llyw Cyntaf 13-09-01 Cofio Mathonwy 13-09-01 Plygu Amser 06-09-01 Llawer Haf yn yr Hafod 06-09-01 Llythyrau at Seimon Glyn --- 30-08-01 Y Bachan Noble 30-08-01 Dramau Gwenlyn Parry 21-08-01 Triptych 21-08-01 Farm, Two Mansions... 21-08-01 Pele, Gerson a'r Angel 16-08-01 Cymry Aur Colorado 16-08-01 Rhyfel Sam 16-08-01 O Sgrepan Teithiwr 02-08-01 Tri Llyfr i'r Plant 02-08-01 Agor y Ffenestri 02-08-01 Sir Ddinbych --- 26-07-01 An Island Called Smith 26-07-01 Lladron Defaid 26-07-01 Papur dyddiol 19-07-01 Gweld Ser 19-07-01 Cof Cenedl 12-07-01 Gohebydd Yr Herald 12-07-01 Llythyr Yr Herald 12-07-01 y ffordd honno dy hun 05-07-01 Ymchwil 05-07-01 Herald --- 28-06-01 Straeon ac arwyr 28-06-01 Welsh Castles 21-06-01 Go Dda Gareth 21-06-01 Bwli 21-06-01 Elizabeth Watkin Jones 14-06-01 Americanes yn dysgu Cymraeg 14-06-01 Gwirioni 14-06-01 John Davies Mallwyd 07-06-01 Yr Arth Grisli 07-06-01 Tabledi Gwneud-chi-wenu 07-06-01 Llyfrau plant bach --- 24-05-01 Cydymaith Byd Amaeth 24-05-01 Geiriadur idiomau 24-05-01 Cofio Gwendoline Pari PI 10-05-01 Rhyddhad 10-05-01 Am Fod Seth yn Angel 03-05-01 Llyfr y Flwyddyn 03-05-01 Pryder T.Llew Jones --- 26-04-01 Mewn Carchar Tywyll Du 26-04-01 Steddfodau'r We 19-04-01 Cathod a Chwn 19-04-01 Llyfrau plantr 12-04-01 Gweledigaethau 12-04-01 Astudiaeth o Robin Llywelyn 05-04-01 Argyfwng theatr 05-04-01 Enillwyr cystadleuaeth --- 29-03-01 Cosyn a llyfrau plant 29-03-01 Huw Jones Llangwm 22-03-01 Ystad y Goron 22-03-01 Hengwrt Chaucher 22-03-01 Gwenwyn yn y Gwaed 22-03-01 Cusan Dyn Dall 15-03-01 Emrys Roberts 15-03-01 Sut i Drefnu Priodas 08-03-01 Tudur Dylan 08-03-01 Aiden Chambers 08-03-01 Dramâu Saunders Lewis 08-03-01 Dilyn 'Sgwarnog --- 22-02-01 Helynt a Heulwen 22-02-01 Diwrnod y Llyfr 15-02-01 Mawl a'i Gyfeillion 15-02-01 Syniad Da Iawn 09-02-01 Pobol Tu Ucha'r Giât 09-02-01 Cerddi'r Ffydd 01-02-01 O Afallon i Shangri La 01-02-01 Heyrn yn y Tan --- 25-01-01 Catrin Jones yn Unig 25-01-01 Y Drych 18-01-01 Hoff Gerddi Serch Cymru 18-01-01 Owen Gethin Jones 11-01-01 Barddoniaeth Donald Evans 04-01-01 Cofrestri Plwyf 04-01-01 Gwyn Llewelyn 06-12-01 Pam Ni Duw? 06-12-01 Borley Cymru 20-12-01 Cadwyni Rhyddid 20-12-01 Creaduriaid Rhyfeddol 20-12-01 Profiadau Gwyddelig 12-12-01 Leila megane 12-12-01 llyfrau plant 03-01-02 pi-ar 03-01-02 Sgorio 10-01-02 tu chwith 10-01-02 Clymau Ddoe; Blodwen Jones 10-01-02 Golygydd Y Drych Dyddiadur Alci Shamus Mulligan Chwedlau Tomos a Marged Edward Williams 29-11-01 Powdr Rhech Rhyddiaith Waldo Williams Y Llew Oedd ar y Llwyfan Ar Bwys y Ffald Sgrech Rhyfel Byd Ron Siabwcho Môr a Mynydd-Surf and Skylines Cernyw Agoriad yr Oes Cam Wrth Gam Emyr Price - Hunangofiant Beirdd yng Ngwlad pwyl Y Caffi Cymdeithas Bob Owen Lon Gweunydd Cyfrif Pennau yn Llyn Llais un yn Llefain Caneuon Ems Cae'r Gors Golau Gwlad straeon dot com T H Parry-Williams Ysbryd yr Ynys Hoff Gerddi Serch Cymru J Kitchener Davies Dydd oedd a Diwedd Iddo Diolch i Nhrwyn Y Print Mân Portreadau David Griffiths Sylfeini Llithrig Llyfrau i'r arddegau X Llyfr Mawr Ynyslas Bitsh O Tyn y Gorchudd Delweddau o'r Ymylon Yr Ymwelwyr Capel Llwyndyrys Ddoe yn ôl Llythyr: Bitsh! Awgrym cyfrol Bob Owen, ffair Y Bala Holi Aled Jones Williams Rhwng Du a gwyn gan Angharad Price Llyfrau Smot Y Fenai Fel Hen Win Cyfaredd Eifionydd Beth yw'r Gair am . . . Meical Ddrwg o Dwll y Mwg Cerddi Llyn ac Eifionydd Cerddi Sir Benfro A-bi-clec Owain Glyndwr Co Bach Diwylliant Gwerin Morgannwg Straeon Pen Llo Awen Meirion Be Bop, Hefin Wyn Cofion Cynnes, Lyn Enenezer Trons, Dafydd Mei Planed Plant Mae'n Gem o Ddau Fileniwm Y Weledigaeth Geltaidd Dyddiadur Mimosa Diwygiad 0405 Cerddi Abertawe Sna'm Llonydd i Gael Llyfr Du Caerfyrddin Y Weledigaeth Geltaidd Tewach Na Dwr Diwrnod y Llyfr 2003 Llain yn Llyn Tomos, Neli Ann a Marged Cryno-ddysg y Cymry Morwyr y Cilie 2 gan Twm Morys Pan oeddwn yn fachgen Amerike Cofiant Ryan Mesur llyfrgelloedd - electronig Beti a'i Phobol Byd Bethan Gwanas Rana Rebel, Menna Elfyn Hen Friwiau Emyr Humphreys a phobl hen Parti cydadrodd llyfr yn anrheg cenedlaethol Siop Caernarfon Holi Mihangel Morgan Llyfr y Flwyddyn 2003 Lluniau Llanrug Stori fer Pity the Swagman Goronwy Owen Richard Huws Cerddi Ceredigion Be sydd Dan y Gwely Guto a Gwyn ar y fferm Pwy Fase'n Meddwl Llyfrau Eingl Gymreig Hogyn Syrcas Benthyg o lyfrgell prifysgol Medal Ryddiaith Casnewydd Whispering Reeds - Llangadwaladr Cyfres Dymuniadau Da Fy Mhobl I Llyfrau Dylan Thomas Crisial y Pharo Welsh Pirates Cerddi'r Cewri Welsh Wildlife Bethan gwanas - Gwrach y Gwyllt Titanic Tywysoges Fach Gwladychu'r Cymry yn yr American West Cofio Tecwyn Ffordd Bywyd Y Bae Gwlad Pwyl Dan Loriau Maelor Caneri Pinc ar Dywod Euraid Y Tebot Express O Ddrwg i Waeth Modrwy Pwy Tipyn o Gamp Gwrach y Gwyllt - adlg Caniadau'r Diwygiad Dal Hi Cynhadledd Iolo Morganwg Dysgl Bren a Dysgl Arian Harri Potter Dial yr Hanner Brawd Stori fer fuddugol Maldwyn/Blas ar Fwynder Maldwyn Cerddi Powys Trysorau Eglwysi Rhywfaint o Anfarwoldeb Hogyn Syrcas Islwyn